Zinvol communiceren: iedere waarneming telt

Communiceren betekent gemeenschappelijk maken. Het proces van zinvol communiceren start vanuit hetgeen reeds gemeenschappelijk is, en breidt zich daarvandaan steeds verder uit.

De grote valkuil voor iedere communicatie betreft ten onrechte veronderstelde gemeenschappelijkheden. Onze taal is daarbij zowel een bevordering als een belemmering voor communicatie. Via taal kunnen we relatief eenvoudig diepzinnige gedachten, genuanceerde gevoelens en minutieuze waarnemingen onder woorden brengen. Wanneer we dit proberen te doen zonder gebruik te kunnen maken van een gemeenschappelijke taal, dan merken we hoezeer gedeelde woorden communicatie bevorderen. Waar we onszelf echter doorgaans onvoldoende rekenschap van geven, is dat deze woorden voor iedereen andere associaties kan oproepen. Communiceren wordt daarom ook wel schertsend omschreven als het zo dicht mogelijk langs elkaar heen praten.

Hoe kunnen we onze communicatie dan wel doeltreffend maken? Daartoe stelt dit artikel enkele spelregels voor, die hier kort worden toelichten.

Spelregel 1. Deel waarnemingen

De gemeenschappelijke kern noodzakelijk voor doeltreffend communiceren vinden we in de ‘buitenwereld’, aangezien we deze met elkaar delen. De ‘binnenwereld’ is immers alleen toegankelijk voor de eigenaar (dat wil zeggen de creator of schepper ervan). Zinvolle communicatie begint daarom met het delen van waarnemingen betreffende die buitenwereld. Een waarneming is nadrukkelijk niet gelijk aan een oordeel of een mening. Een gedeelde waarneming is niets anders dan het delen van de manier waarop iets wordt waargenomen. Deze waarneming is per definitie waar (of de waarheid) voor de waarnemer. Redetwisten over de juistheid van persoonlijke waarnemingen is onzinnig omdat iedereen een unieke zienswijze kan en mag hebben op alles. Iedere waarneming telt, want het toont een aspect van het geheel. Hoe meer aanvullende waarnemingen er worden gedeeld, des te kleiner de kans op blinde vlekken. Inschattingsfouten ontstaan namelijk vrijwel altijd vanuit die niet waargenomen blinde vlekken. Menswaardig communiceren begint bij het appreciëren van iedere waarneming. Alleen dan kan deze communicatie immers zinvol zijn voor alle betrokken mensen.

Spelregel 2. Verander van waarnemingspositie

Iedere waarnemingspositie is uniek. Tegelijkertijd is niet één waarnemingspositie meer waar dan een andere. Door het bewust vanuit een andere positie waar te gaan nemen, verruimen we onze perceptie. Zo kunnen we het allereerst proberen waar te nemen vanuit de positie van de ander of vanuit die van elk van de anderen. Dit zal vele zaken in een volstrekt ander perspectief plaatsen. En daarnaast is er de overkoepelende waarnemingspositie, waarbij het geheel als van boven af wordt waargenomen. Hebben we waargenomen vanuit alle mogelijke posities, dan zullen er geen blinde vlekken meer zijn.

Spelregel 3. Geef en ontvang

Communiceren is een samenspel van geven en ontvangen. We geven door onze waarnemingen te uiten. En we ontvangen door de uitingen van anderen waar te nemen. Beiden zijn als het in- en uitademen. Communiceren is als het ademhalen van een groep (van twee of meer mensen). Bij een diepe inademing van de groep wordt de gedeelde waarneming van een groepslid helemaal ingenomen. De rest van de groep vraagt door wanneer iets niet duidelijk is, en desgewenst wordt de gedeelde waarneming ter afsluiting kort samengevat, wat weer gezien kan worden als een uitademing. De uitademing betreft feitelijk iedere vorm van terugkoppeling richting de gever (de inademing). Terugkoppeling is als de levensader voor iedere vorm van intelligentie. Voor zowel de gehele groep als voor ieder groepslid afzonderlijk is het belangrijk dat geven en ontvangen in balans is. Alleen dan kan er sprake zijn van een menswaardige communicatie.

De voorgestelde spelregels voor zinvolle communicatie worden steeds noodzakelijker. Dat heeft alles te maken met de tijd waarin we nu leven. Op steeds meer gebieden wordt duidelijk dat helemaal er niet één ware of juiste waarnemingspositie is. Toch is onze samenleving nog wel zo ingericht. De overheid dringt ons via wet- en regelgeving één waarnemingspositie op die alle andere overheerst of zelfs ontkent. En dat geldt evenzeer voor alles wat regulier is op het gebied van onderwijs, ziektezorg, wetenschap en berichtgeving. Wie het aandurft om vanuit andere waarnemingsposities op elk van deze gebieden onbevooroordeeld op eigen onderzoek uit te gaan, die tuimelt van de ene blinde vlek in de andere. Maar wie vervolgens probeert hierover te communiceren merkt dat waarnemingen over zaken uit deze blinde vlekken helemaal niet kunnen worden gedeeld met mensen die vasthouden aan de reguliere waarnemingspositie. Ondertussen nemen we vanuit steeds meer posities op steeds meer gebieden waar dat onze samenleving afstevent (of lijkt af te stevenen) op een onvermijdelijke ineenstorting.

Hoe kunnen we het tij nog keren? Willen we als samenleving afscheid gaan nemen van het leven in aaneenschakelingen van crises (zoals de milieucrisis, de (illusoire) kredietcrisis en de (verborgen) bestuurscrisis), dan dienen we nu toch echt te gaan leren om doeltreffend met elkaar te communiceren. In ons fysieke lichaam communiceren ongeveer 50 triljoen lichaamscellen onophoudelijk met elkaar, met als resultaat een adembenemende dynamiek waarin alles met alles samenhangt. Momenteel leven we met ongeveer 6,8 miljard mensen op de buitenkant van de aardkorst. Wanneer we dit aantal met nog eens 6,8 miljard vermenigvuldigen, dan pas komen we in de buurt van het aantal cellen in ons fysieke lichaam. De enige reden waarom ons fysieke lichaam, in tegenstelling tot het geheel van de mensheid, wel natuurlijk, doelmatig en samenhangend functioneert, ligt in de doeltreffendheid van de interne communicatie.

Zinvol leren communiceren is dus de opgave waar we als mensheid nu voor staan. Daarbij gaat het niet om de kwantiteit, zoals om de hoeveelheid woorden, beelden of geluiden, maar juist om de kwaliteit. En via deze kwaliteit komen we (weer) uit bij de gemeenschappelijkheid. Om dat te bereiken mogen we nu gaan leren om menswaardig te gaan communiceren. De voorgestelde spelregels helpen ons daarbij op weg. En aanvullend kunnen we veel leren van de manier waarop de natuur communicatieprocessen heeft vormgegeven. We hoeven niets meer uit te vinden of te ontwikkelen. In de natuur is alles allang ontwikkeld. We hoeven het alleen maar waar te nemen en na te doen. Het resultaat zal onmiskenbaar beter zijn voor onze moederplaneet en alles wat nog meer in, op of om haar leeft, beter voor de gehele mensheid en beter voor ieder individu. We hebben niets (nog langer) te verliezen en alles te winnen. Waar wachten we nog op?

Deel voortaan alleen nog maar waarnemingen en negeer meningen en oordelen, zowel de eigen als die van anderen. Varieer in waarnemingsposities. En hou bij iedere zinvolle communicatie het geven en ontvangen in balans. Laten we samen gaan ontdekken welke heilzame effecten dit zal hebben op ons samenleven.